Η ακαταμάχητη γοητεία της μαγείας

Αν η επιστήμη έχει εξαλείψει κάθε κατάλοιπο μαγικής σκέψης, τότε πώς εξηγείται η σκοτεινή επιρροή του «παραφυσικού» στην ανθρώπινη σκέψη;

Κάποτε τα όρια μεταξύ μαγικής και επιστημονικής σκέψης ήταν θολά. Σταδιακά, όμως, μετά τη μεγάλη επιστημονική επανάσταση τον δέκατο έβδομο αιώνα, η εκπληκτική ανάπτυξη της ορθολογικής σκέψης και πρακτικής, δηλαδή της τεχνοεπιστήμης, κατέστησε περιττή κάθε επίκληση υποχθόνιων παρα- ή υπερφυσικών δυνάμεων για την κατανόηση και την εκμετάλλευση της φύσης από τον άνθρωπο· παράλληλα οδήγησε στην πλήρη απαξίωση της «αποτελεσματικότητας» των πανάρχαιων μαγικών τελετουργιών.

Αυτό τουλάχιστον ισχυρίζεται η επίσημη επιστημονική προπαγάνδα, παραβλέποντας ότι η πλειονότητα των ανθρώπων εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να πιστεύει σε εξόφθαλμα αντιεπιστημονικές δοξασίες και συχνά υποκύπτει στη γοητεία σκοταδιστικών πρακτικών: από την επιρροή των άστρων στην ανθρώπινη ζωή μέχρι τις πιο αλλόκοτες μαγγανείες που με τρόπο «μαγικό» μπορούν, υποτίθεται, να επηρεάσουν τη βούληση και τη σκέψη μας. Εξάλλου, η τεράστια επιτυχία των βιβλίων και των ταινιών του Χάρι Πότερ αποτελεί την καλύτερη απάντηση σε όσους παραπονιούνται ότι στην εποχή μας έχει χαθεί οριστικά η... μαγεία.
Ενα τυπικό γνώρισμα όλων των επαρκώς ανεπτυγμένων συστημάτων σκέψης -φιλοσοφικών, πολιτικών, θρησκευτικών αλλά και επιστημονικών- είναι η αυτοαναφορικότητά τους. Τείνουν δηλαδή να γίνουν αυτοεπιβεβαιωτικά: να υπερασπίζονται τις βασικές αρχές ή παραδοχές τους ακόμη και αν αυτές διαψεύδονται από τα γεγονότα, και να δικαιολογούν τις αποτυχίες τους όταν δοκιμάζουν να τις εφαρμόσουν στην πράξη.
Αυτός ο ιδιότυπος διανοητικός «αυτισμός» δεν αποτελεί αποκλειστικά χαρακτηριστικό του πρωτόγονου τρόπου σκέψης, αλλά αφορά ακόμη και τις πιο στιβαρές νοητικές μας κατασκευές. Ενας αστρολόγος, ένας μάγος αλλά και ένας επιστήμονας μπορούν κάλλιστα να δικαιολογούν τις αποτυχίες τους (π.χ. τα λάθη στις προβλέψεις, στις διαγνώσεις ή στις εφαρμογές) επικαλούμενοι απλώς κάποιες υποκειμενικές αμέλειες ή και σφάλματα στους υπολογισμούς χωρίς σχεδόν ποτέ να αμφισβητούν τις βασικές αρχές ή τη μέθοδο σκέψης που υιοθετούν. Αυτή η αμυντική στρατηγική επιτρέπει σε εμφανώς ανεπαρκή συστήματα σκέψης να επιβιώνουν παρά τα λάθη και τις διαψεύσεις τους αποδίδοντας τις αποτυχίες τους σε υποκειμενικά αίτια: φταίει πάντα ο συγκεκριμένος αστρολόγος, μάγος, ή γιατρός και ποτέ η ίδια η αστρολογία, η μαγεία, ή η ιατρική!
Με δεδομένη αυτή τη διαχρονική νοητική μας προδιάθεση είναι πραγματικά αξιοπερίεργο το πώς τελικά η ανθρώπινη γνώση καταφέρνει να εξελίσσεται συνεχώς. Πώς και γιατί ορισμένοι ερευνητές, υπερβαίνοντας τις μεσαιωνικές προκαταλήψεις και τις μαγικές πρακτικές αιώνων, κατάφεραν να επιβάλουν τις ασυνήθιστες μέχρι τότε μεθοδολογικές αρχές και τις κάθε άλλο παρά προφανείς αλήθειες της νέας επιστημονικής σκέψης;
Μαγικές καταβολές της επιστημονικής σκέψης

Ολοι οι ιστορικοί της επιστήμης συμφωνούν ότι η πραγματοποίηση της Μεγάλης Επιστημονικής Επανάστασης έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην υπέρβαση από τη νεότερη σκέψη των μεσαιωνικών θεολογικών και ερμητικών κοσμοαντιλήψεων. Λιγότερο όμως σύμφωνοι είναι οι ιστορικοί για το πότε και το πώς ξεκίνησε αυτή η όντως μεγαλειώδης πνευματική μετάλλαξη.
Πράγματι, τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πληθύνει οι ιστορικές μελέτες που τοποθετούν τις απαρχές της νεότερης επιστήμης στον ύστερο Μεσαίωνα (μεταξύ 1500 και 1600 ή και πολύ νωρίτερα). Συνεπώς κατά την ταραγμένη αυτή ιστορική περίοδο είναι εξαιρετικά δύσκολο να διαχωρίσει κανείς σαφώς τα καινοφανή επιστημονικά στοιχεία από τις μαγικές-μυθολογικές προκαταλήψεις των πρωταγωνιστών της Επιστημονικής Επανάστασης.
Για παράδειγμα ο Ιωάννης Κέπλερ, εκτός από θεμελιωτής της νεότερης αστρονομίας, ήταν επίσης και αμετανόητος αστρολόγος, γιος μιας διάσημης μάγισσας την οποία προσπάθησε να σώσει από την πυρά, όταν καταδικάστηκε από τους θεοσεβούμενους αλλά φανατικούς συμπατριώτες της. Ενώ ο μεγάλος Νεύτωνας εκτός από πατέρας της σύγχρονης φυσικής επιστήμης ήταν και βαθύτατος μελετητής της ερμητικής γνώσης, αλχημιστής και θεοσοφιστής, ώστε δικαιολογημένα χαρακτηρίστηκε από τον συμπατριώτη του λόρδο Keynes «ο τελευταίος των μάγων». Και ας μη σκεφτεί κανείς ότι τα παραδείγματα αυτά αποτελούν την εξαίρεση. Αντίθετα, αποτελούν τον κανόνα: στη σκέψη των περισσότερων πρωτεργατών της νεότερης επιστήμης συνυπάρχουν, λίγο πολύ αρμονικά, οι πιο ριζοσπαστικές γνωστικές αντιλήψεις με τις πιο σκοτεινές ερμητικές δοξασίες!
Η εικόνα του Μεσαίωνα ως μιας σκοτεινής εποχής κοινωνικής και πνευματικής βαρβαρότητας δεν είναι παρά ένας μεταγενέστερος νεωτερικός μύθος. Επίσης, όπως αποδεικνύει πλήθος ερευνών, πρόκειται για ένα ανιστόρητο ιδεολόγημα, επινοημένο από τους ουμανιστές και τους διαφωτιστές για να προβάλουν την αναγκαιότητα μιας νέας, αλλά όχι και επαρκώς νομιμοποιημένης, επιστημονικής κοσμοαντίληψης. «Οι επαναστάσεις έχουν ακριβώς αυτό το χαρακτηριστικό: όχι μόνο στρέφονται προς το μέλλον και δίνουν ζωή σε κάτι πρωτόφαντο, αλλά κατασκευάζουν και ένα φανταστικό παρελθόν», γράφει χαρακτηριστικά ο μεγάλος ιστορικός της επιστήμης Paolo Rossi στο βιβλίο του «Η γένεση της σύγχρονης επιστήμης στην Ευρώπη» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα).

Το γεγονός ότι η νέα πειραματική και εμπειριοκρατική επιστήμη οφείλει πολλά στις κακόφημες σήμερα ερμητικές επιστήμες (μαγεία, αλχημεία, αστρολογία, βοτανολογία) θεωρείται κοινό μυστικό μεταξύ των ιστορικών. Αν μάλιστα ο απώτερος διακηρυγμένος στόχος των απόκρυφων μαγικών τεχνών ήταν να θέσουν τις δυνάμεις της φύσης υπό την εξουσία του ανθρώπου, τότε δικαίως θεωρούνται ως οι αναγκαστικοί πρόδρομοι της νεότερης τεχνοεπιστήμης. Χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι η νεωτερική επιστήμη ήταν υποχρεωμένη να αποδεχτεί και τις μεταφυσικές προϋποθέσεις της μαγικής σκέψης.
Για παράδειγμα, βασική μεταφυσική προϋπόθεση για την ανάπτυξη των μαγικών τεχνών ήταν ανέκαθεν ο ανιμισμός, η πεποίθηση δηλαδή ότι ολόκληρη η Φύση είναι έμψυχη. Αυτή η άκρως ανθρωπομορφική και απλοϊκή αντίληψη βλέπει το Σύμπαν σαν έναν ενιαίο ζωντανό οργανισμό, που, σύμφωνα και με τον Πλάτωνα (Τίμαιος), εμψυχώνεται από το νου του Δημιουργού. Σε αυτές ακριβώς τις ανιμιστικές προϋποθέσεις των μαγικών τεχνών η νέα επιστήμη και φιλοσοφία θα αντιπαραθέσουν τη σύγχρονη μηχανιστική κοσμοαντίληψη: η Φύση δεν θεωρείται πλέον ένας μαγικός ζωντανός οργανισμός αλλά μια τεράστια μηχανή, τα αίτια και οι μηχανισμοί της λειτουργίας της οποίας είναι πλέον προσιτά στην ανθρώπινη γνώση.
Η Φύση δεν κρύβει μέσα της απρόσιτα μυστικά αλλά μόνο φυσικούς νόμους και μηχανισμούς προσιτούς στην ορθή επιστημονική μέθοδο γνώσης, και ακριβώς στη γνώση αυτών των αόρατων αλλά μηχανικών αιτιών θα βασιστεί ολόκληρη η μοντέρνα τεχνολογία. Ο καιροσκοπισμός, η ελαφρότητα και η αλόγιστη παρεμβατικότητα της νέας επεμβατικής τεχνοεπιστήμης θα εκδηλωθούν σε όλο τους το μεγαλείο πολύ αργότερα, με γνωστές πλέον σε όλους τις ολέθριες συνέπειές τους: τη στυγνή εκμετάλλευση μέχρι εξαντλήσεως των γήινων και ανθρώπινων φυσικών πόρων και την ανυπολόγιστη οικολογική καταστροφή του περιβάλλοντος.
Μολονότι αρχικά η νεότερη επιστήμη μπορούσε να συμβαδίζει αρμονικά με τις λεγόμενες ερμητικές επιστήμες και τις μαγικές τέχνες, σύντομα έγινε σε όλους σαφές ότι αυτή η πρόσκαιρη συμμαχία ενάντια στην παντοδυναμία της Εκκλησίας έπρεπε να διαλυθεί. Ήδη από τα τέλη του 17ου αιώνα, το διαζύγιο της επιστήμης από τη μαγεία θεωρείται οριστικό. Ο θρίαμβος της μηχανιστικής σκέψης επέβαλε πλέον την οριστική απόρριψη κάθε ανιμιστικής κοσμοαντίληψης, η οποία, κατά το παρελθόν, αποτελούσε την ιδεολογική νομιμοποίηση κάθε μαγικής σκέψης και πρακτικής.
Στο ενοχλητικό ερώτημα τώρα γιατί, παρά την εμπειρική και θεωρητική διάψευσή της, η μαγεία εξακολούθησε να γοητεύει και να παραπλανά τη σκέψη των ανθρώπων, η απάντηση δεν είναι καθόλου απλή, αφού πιθανότατα σχετίζεται με τη βαθύτερη ανάγκη του ανθρώπινου νου για απόλυτες, αν και δυστυχώς αναπόδεικτες, βεβαιότητες. Ορισμένοι άνθρωποι δεν μπορούν καθόλου να συμβιβαστούν με την ιδέα μιας αβέβαιης, δυνητικά διαψεύσιμης και πάντα μερικής επιστημονικής αλήθειας. Η σημερινή ιλιγγιώδης ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης και ο πολλαπλασιασμός των επιστημονικών θεωριών δεν καταφέρνουν φαίνεται να ικανοποιήσουν τις βαθύτερες υπαρξιακές αναζητήσεις και τις ανάγκες αυτών των ανθρώπων.
Σε αυτές τις περιπτώσεις, η προσφυγή σε μαγικές και παραφυσικές «εξηγήσεις» αποτελεί ένα είδος αναγκαίας ιδιωτικής ψυχοθεραπευτικής αγωγής ή και ηθικής επιλογής. Η μαγική σκέψη με τις υπνωτιστικές τελετουργικές της πρακτικές καθησυχάζει τον ανθρώπινο νου, ενώ παράλληλα καλλιεργεί στον μύστη την αισιόδοξη αυταπάτη της προσωπικής παντοδυναμίας. Η αντικατάσταση λοιπόν τέτοιων υποκειμενικών ψευδαισθήσεων από ασαφείς και φαινομενικά ατελέσφορες επιστημονικές αναζητήσεις δεν είναι ούτε εύλογη ούτε χρήσιμη για τους περισσότερους ανθρώπους και σχεδόν αναπότρεπτα τους ωθεί στην απελπισμένη αναζήτηση κάποιων απόλυτων «μαγικών βεβαιοτήτων». *

Πόσο ερμητική είναι η επιστήμη του Χάρι Πότερ;

Η απροσδόκητη εκδοτική και κινηματογραφική επιτυχία των περιπετειών του μικρού μάγου Χάρι Πότερ είναι ένας δείκτης όχι μόνο της αφέλειας και της ευπιστίας των νεαρών αναγνωστών-θεατών αλλά και της βαθύτερης ψυχολογικής ανάγκης για μαγική παραμυθία στην πεζή υπερτεχνολογική εποχή μας.

Οπως είδαμε στο κύριο άρθρο, τα όρια μεταξύ μαγείας και επιστήμης δεν ήταν πάντα σαφή, ενώ η υποτιθέμενη σαφής διαχωριστική γραμμή που τις διαφοροποιεί μεταβάλλεται αέναα. Εξάλλου, υπάρχουν και αρκετές ομοιότητες ανάμεσα σε αυτές τις δύο τόσο διαφορετικές στρατηγικές γνώσης.
Για παράδειγμα, τόσο η ερμητική-μαγική σκέψη όσο και η αμιγώς ορθολογική επιστημονική σκέψη βασίζονται στην αρχή ότι η ορατή πραγματικότητα είναι μία ψευδαίσθηση και ότι μόνο η ορθή μέθοδος μπορεί να μας εξασφαλίσει τη γνωστική προσέγγιση των αόρατων αρχών και των νόμων της φύσης. Επίσης, τόσο η μαγεία όσο και η επιστήμη προέκυψαν από τη ζωτική ανάγκη των ανθρώπων να επιβιώνουν σε έναν εχθρικό και δυσνόητο κόσμο, και αναπτύχθηκαν ώστε να τους επιτρέψουν να εκμεταλλεύονται επωφελώς το φυσικό τους περιβάλλον. Τέλος, για τους μη μυημένους, τόσο οι μαγικές τέχνες όσο και οι επιστημονικές μέθοδοι είναι εξίσου αδιαφανείς και μυστηριώδεις!
Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν σαφείς διαφορές ανάμεσα σε αυτές τις δύο γνωστικές προσεγγίσεις και, όπως αποδείχτηκε στην πράξη, μονάχα η επιστημονική γνώση μπορεί να μας προσφέρει κάποιες επιμέρους αλλά απολύτως τεκμηριωμένες και εμπειρικά ελέγξιμες αλήθειες. Γεγονός που επιβεβαιώνεται αν αποτολμήσει κανείς να μεταφράσει στην τρέχουσα επιστημονική γλώσσα και πρακτική ορισμένα από τα μαγικά «κόλπα» του Χάρι Πότερ. Και αυτό ακριβώς έκανε με μεγάλη επιτυχία ο γνωστός Βρετανός επιστημονικός συγγραφέας Roger Highfield στο βιβλίο του «Επιστήμη και Μαγεία» που έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ.
Οσοι, για παράδειγμα, θεωρούν ότι το Squid, το καπέλο επιλογής των μαθητών στην περίφημη σχολή μαγείας Χόγκουαρτς, αποτελεί μόνο αποκύημα της δημιουργικής φαντασίας, καλό θα ήταν να αναλογιστούν ότι οι σύγχρονες τομογραφικές μηχανές είναι ήδη σε θέση να παρακολουθούν και να καταγράφουν τις λειτουργίες του ζωντανού ανθρώπινου εγκεφάλου. Ποιος μπορεί να αποκλείσει ότι στο απώτερο μέλλον αυτές οι μηχανές δεν θα εξελιχθούν αρκετά ώστε να καταγράφουν ό,τι βλέπουμε ή σκεφτόμαστε;
Ενα άλλο εντυπωσιακό μαγικό αντικείμενο είναι ο ασημένιος αόρατος μανδύας που φοράει ο Χάρι Πότερ για να γίνει αόρατος. Ομως και αυτό φαίνεται ότι μπορεί να «μεταφραστεί» σε πραγματικό αντικείμενο χάρη στη σύγχρονη τεχνολογία. Πριν από έναν μήνα μάλιστα ανακοινώθηκε στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό «New Journal of Physics» ότι μια ομάδα Κινέζων φυσικών εργάζεται πυρετωδώς για τη δημιουργία αόρατων μυστικών περασμάτων, όπως αυτό που οδηγεί στη σχολή Χόγκουαρτς.
Πρόκειται για μια εφαρμογή της κβαντικής οπτικής που επιτρέπει τη δημιουργία απλών υλικών που είναι σε θέση να απορροφούν ορισμένα μόνο κύματα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, με αποτέλεσμα να δημιουργούν την οπτική ψευδαίσθηση των αόρατων θυρών ή της «εξαφάνισης» των υλικών αντικειμένων!
Οπως και στο μακρινό παρελθόν έτσι και σήμερα διαπιστώνουμε σχεδόν καθημερινά τις «μαγικές» δυνατότητες που μας προσφέρουν οι εφαρμογές της επιστημονικής γνώσης. Το μόνο αναμφισβήτητο «θαύμα» είναι η ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου να επινοεί αυτά τα «μαγικά» αντικείμενα που ονομάζουμε ιδέες και να διδάσκεται συνεχώς από τα λάθη του. Μόνο χάρη σε αυτές τις δημιουργικές ιδέες ο ανθρώπινος νους κατάφερε να υπερβεί τους περιορισμούς και τις προκαταλήψεις του παρελθόντος και να μετουσιώσει τη μυθολογική-μαγική σκέψη σε επιστήμη.

Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Δημοσίευση: Σεπτεμβρίου 23, 2009