Είμαστε γεννημένοι κομμουνιστές;

του Τάκη Μίχα*

Η Πρωτομαγιά δεν είναι μόνο γιορτή των λουλουδιών. Είναι αναμφίβολα και το μεγαλύτερο πανηγύρι της Αναδιανομής. Την ημέρα εκείνη μετέχουμε σε διαδηλώσεις κραδαίνοντας την κόκκινη σημαία, θυμόμαστε τους εργατικούς αγώνες, τιμούμε τους ήρωες του σοσιαλιστικού κινήματος. Με άλλα λόγια η Πρωτομαγιά είναι μια ημέρα-σύμβολο που μας δίνει τη δυνατότητα να εκφράσουμε την αντίθεσή μας στην ισχύουσα άνιση οικονομική κατανομή και να προβάλλουμε το όραμα της οικονομικής ισότητας. 

Είναι αναμφίβολα ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι οι κοινωνίες μας -όπως και οι προγενέστερες-χαρακτηρίζονται από οικονομική ανισότητα εν τούτοις, μέσω συμβολικών εκδηλώσεων όπως της Πρωτομαγιάς ή λαϊκών μύθων, όπως του Ρομπέν των Δασών, διατηρούμε ζωντανό το όραμα μιας κοινωνίας όπου δεν θα υπάρχουν σημαντικές διαφορες στην κατανομή των οικονομικών πόρων.

Η ερμηνεία προφανώς δεν καλύπτει την ύπαρξη των οικονομικών ανισοτήτων που παρουσιάζονται σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες

Στον συντηρητικό χώρο αυτά τα αισθήματα συνήθως αποδίδονται στον ανθρώπινο «φθόνο» και καταδικάζονται. Όμως διάφορες έρευνες που έχουν γίνει δείχνουν ότι το πάθος για ισότητα στην κατανομή του πλούτου είναι πολύ ισχυρότερο από ό,τι φανταζόμαστε. Πολλές φορές μάλιστα προτιμούμε να ζημιωθούμε, προσπαθώντας να μειώσουμε τους πόρους κάποιου άλλου παρά να προσπαθήσουμε να βελτιώσουμε τη δική μας οικονομική κατάσταση.

Μια πρόσφατη έρευνα δυο πολιτικών επιστημόνων του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας έδειξε ότι όλοι μας κρύβουμε μέσα μας έναν Ρομπέν των Δασών.

Στο πείραμα συμμετείχαν 120 φοιτητές που μοιράστηκαν σε τέσσερις ομάδες, κάθε μία από τις οποίες είχε έναν ανώνυμο ηγέτη. Στην αρχή του κάθε γύρου κάθε παίκτης έπαιρνε ένα διαφορετικό ποσόν χρημάτων. Κάθε παίκτης είχε τη δυνατότητα να δώσει σε έναν άλλο ένα «θετικό» ή ένα «αρνητικό» κουπόνι. Κάθε κουπόνι στοίχιζε μια χρηματική μονάδα. Οταν κάποιος έδινε ένα αρνητικό κουπόνι μείωνε τα κέρδη του αποδέκτη κατά 3 χρηματικές μονάδες, ενώ αν του έδινε ένα θετικό κουπόνι αύξανε τα κέρδη του αποδέκτη κατά 3 χρηματικές μονάδες. Αν, λοιπόν, λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι η επιλογή τού κάθε παίκτη είτε να αυξήσει είτε να μειώσει τα εισοδήματα των άλλων έχει κόστος και δεν του παρέχει κανένα όφελος, τότε από ορθολογική σκοπιά κανένας παίκτης δεν έχει το κίνητρο να συμμετέχει σε αυτές τις συναλλαγές. Ομως τα αποτελέσματα ήταν αντίθετα με τα αναμενόμενα.

Όπως αναφέρουν οι επιστήμονες στο περιοδικό «Nature»: 

«Τα άτομα που είχαν περισσότερα χρήματα από τους άλλους τιμωρούνταν βαρύτατα. Αντίθετα οι παίκτες που κέρδιζαν λιγότερα από τα άλλα μέλη της ομάδας λάμβαναν σημαντικά δώρα». Οι παίκτες που είχαν δέκα χρηματικές μονάδες πάνω από το μέσο όρο δέχονταν από τους υπολοίπους κατά μέσον όρο 9 αρνητικά κουπόνια, ενώ αντίθετα αυτοί που είχαν 10 χρηματικές μονάδες κάτω από το μέσο όριο δέχτηκαν μόνο 1,6 αρνητικά κουπόνια. Αντίστροφα εκείνοι που είχαν δέκα χρηματικές μονάδες κάτω του μέσου όρου δέχθηκαν κατά μέσον όρο 11 θετικά κουπόνια, ενώ αυτοί που είχαν δέκα χρηματικές μονάδες άνω του μέσου όρου έλαβαν μόνο 4 θετικά κουπόνια. Συνοψίζοντας, το παίγνιο έδειξε ότι οι «φτωχοί» δαπανούσαν τους πόρους τους για να μειώσουν τα εισοδήματα των «πλουσίων», ενώ αντίστροφα οι «πλούσιοι» μείωναν τα εισοδήματά τους προκειμένου να μεταφέρουν πόρους στους «φτωχούς».

Το πείραμα αυτό επιβεβαίωσε για μια ακόμη φορά ότι η αντίληψη για την «αδικία της ανισότητας» είναι πανίσχυρη ακόμα και στις πλούσιες κοινωνίες όπου αυξάνονται τα εισοδήματα όλων των ομάδων. Αυτό το ένστικτο για ισότητα οδηγεί σε συνεχείς πιέσεις για αναδιανομή τόσο στο μικροεπίπεδο των διαπροσωπικών σχέσεων όσο και στο μακροεπίπεδο των πολιτικών κινημάτων, συνδικαλιστικών αγώνων κ.λπ. Όμως από πού προέρχεται αυτή η έμφυτη ροπή για οικονομικό εξισωτισμό;

καμία συζήτηση για την κοινωνία που επιθυμούμε δεν έχει σοβαρότητα αν δεν βασίζεται σε μια εικόνα του ανθρώπου, η οποία θα προκύπτει από τη βιολογία και τη θεωρία της εξέλιξης

Σύμφωνα με μια άποψη, αυτή η τάση θα πρέπει να αναζητηθεί -όπως όλως άλλωστε όλες οι πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς- στην εξελικτική ιστορία του ανθρώπου. Συγκεκριμένα θα πρέπει να αναζητηθεί στις συνθήκες που επικρατούσαν στις «αρχαϊκές» κοινωνίες των ανθρώπων. Αυτές οι συνθήκες παρέμειναν αμετάβλητες για τα περίπου δύο εκατομμύρια έτη της εξέλιξης των ανθρωποειδών και για το μεγαλύτερο μέρος της 150.000 χρόνων ιστορίας του σημερινού ανθρώπου (Homo sapiens sapiens). Οι αρχαϊκές κοινωνίες ήσαν οικονομίες «άμεσης απόδοσης» που βασίζονταν στο κυνήγι και στη συλλογή καρπών. Αυτές οι κοινωνίες κατανάλωναν άμεσα την τροφή που συνέλεγαν και έτσι δεν υπήρχε ποτέ πλεόνασμα τροφής ή υλικών αγαθών. Στις αρχαϊκές κοινωνίες επικρατούσε σε μεγάλο βαθμό η οικονομική ισότητα και δεν υπήρχαν σημαντικές οικονομικές ανισότητες τουλάχιστον μεταξύ των ανδρών της ίδιας ηλικίας. Η ισότητα των αποτελεσμάτων σε μια οικονομία άμεσης απόδοσης εξασφαλιζόταν μέσω της συνεχούς αναδιανομής των πόρων σε καθημερινή βάση και ενισχυόταν από την ύπαρξη ενός εξισωτικού ήθους που προέτρεπε όλα τα μέλη σε επαγρύπνηση έτσι ώστε αφ’ ενός να λαμβάνουν ίσες μερίδες φαγητού και αφ’ ετέρου να εμποδίζουν κάποιον να πάρει μεγαλύτερη.

Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την ερμηνεία το σημερινό μας αίσθημα για ισότητα αντανακλά τις συνθήκες και στρατηγικές εκατοντάδων χιλιάδων ετών που επέτρεψαν στους προγόνους μας να επιβιώσουν και να αφήσουν απογόνους.

Όμως αυτή η ερμηνεία προφανώς δεν καλύπτει την ύπαρξη των οικονομικών ανισοτήτων που παρουσιάζονται σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες. Γι’ αυτό, λοιπόν, η συζήτηση συνεχίζεται. Ομως αυτό το οποίο είναι πλέον σίγουρο, όπως άλλωστε έχουν υποστηρίξει ο Τσόμσκι, ο Πίνκερ και άλλοι διανοητές, καμία συζήτηση για την κοινωνία που επιθυμούμε δεν έχει σοβαρότητα αν δεν βασίζεται σε μια εικόνα του ανθρώπου, η οποία θα προκύπτει από τη βιολογία και τη θεωρία της εξέλιξης.

ΠΗΓΗ: Δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία στις 7/5/2007

Δημοσίευση: Αυγούστου 31, 2014