Παλαιοχριστιανική Βασιλική Κιάτου (Κάτω Σικυώνος)

(Ένα παραμελημένο κόσμημα της πόλης του Κιάτου, στο οποίο αρμόζει να αναδειχθεί και να αποτελέσει σημείο αναφοράς για τον Δήμο Σικυωνιών)

Εικόνα 1: Άποψη του εκκλησιαστικού συγκροτήματος της παλαιοχριστιανικής βασιλικής Κιάτου από τα ανατολικά. Διακρίνεται η μεγάλη αψιδωτή κόγχη του Ιερού Βήματος και οι διασκορπισμένοι κίονες των εσωτερικών κιονοστοιχιών.

Όταν κάποιος επισκέπτης στο Κιάτο αποφασίσει να απομακρυνθεί για λίγο από το παραλιακό μέτωπο και να κάνει ένα περίπατο προς τον λοφίσκο της Παναγίτσας, στις ανατολικές παρυφές της πόλης, εκτός από τον σύγχρονο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου(1), θα αντικρίσει και τα εντυπωσιακά ερείπια ενός αρχαίου εκκλησιαστικού συμπλέγματος, δίπλα από το ειδυλλιακό πευκόφυτο αλσύλλιο. Όμως δεν υφίσταται εκεί καμία ενημερωτική σήμανση για την ταυτότητα του μνημείου, ενώ το μέρος είναι περιφραγμένο και κλειστό. Μόνο συνεχίζοντας την πορεία του δυτικότερα, προς τον μικρό ναό των Τριών Ιεραρχών θα συναντήσει μία κατευθυντήρια πινακίδα, στην οποία αναγράφεται η ένδειξη «Παλαιοχριστιανική Βασιλική». Αν πάλι ο επισκέπτης θελήσει να πάρει περισσότερες πληροφορίες μάλλον θα απογοητευτεί, καθώς πολλοί από τους κατοίκους αγνοούν ακόμα και την ύπαρξη του υπόψη αρχαιολογικού χώρου ή τουλάχιστον δεν γνωρίζουν επακριβώς περί τίνος πρόκειται. Βέβαια, το μνημείο επισημαίνεται στους περιηγητικούς οδηγούς και χάρτες, αλλά περιγράφεται συνοπτικά και σε διάφορες πηγές του διαδικτύου. Η δε εξειδικευμένη βιβλιογραφία είναι εξαιρετικά δυσεύρετη, αφού έχουν δημοσιευτεί ελάχιστα σχετικά συγγράμματα σε ακαδημαϊκό επίπεδο.

Η παλαιοχριστιανική βασιλική του Κιάτου ή της κάτω Σικυώνος, όπως συνήθως αναφέρεται, ανάγεται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα μ. Χ.. Πρόκειται για ένα πλήρες εκκλησιαστικό συγκρότημα, το οποίο αποκαλύφθηκε μερικώς για πρώτη φορά στα 1933, κατά τις ανασκαφές που διεξήγαγε ο διαπρεπής αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος. Ακολούθησαν νέες αρχαιολογικές εργασίες από τον ίδιο τα έτη 1954 και 1962, ενώ μετέπειτα έρευνες της βυζαντινολόγου Κωνσταντίνας Σκαρμούτσου την περίοδο 1986 – 1987, έφεραν στο φως επιπρόσθετα στοιχεία για την έκταση στα δυτικά του μνημείου. Έκτοτε δεν έχουν διενεργηθεί περαιτέρω ανασκαφές, ούτε καταβλήθηκαν κάποιες στοιχειώδεις προσπάθειες ανάδειξης του μοναδικού αρχαιολογικού χώρου στην πόλη του Κιάτου.

Εικόνα 2: Άποψη του εκκλησιαστικού συγκροτήματος της παλαιοχριστιανικής βασιλικής Κιάτου από τα νοτιοδυτικά. Σε πρώτο πλάνο διακρίνεται το πρόσκτισμα του βαπτιστηρίου και στο βάθος το νότιο παρεκκλήσιο.

Στην ευρύτερη τοποθεσία προς τον σημερινό αιγιαλό σχηματίζονταν το πόλισμα του λιμένα της αρχαίας Σικυώνος, που οριοθετείται μεταξύ των γήλοφων της Παναγίτσας και της Μαγούλας, περί τα 400 μέτρα στα βορειοανατολικά. Μάλιστα, εικάζεται ότι αυτές οι δύο εδαφικές εξάρσεις δημιουργήθηκαν από την συσσώρευση χωμάτων και άλλου φερτού υλικού, κατά τις εκσκαφές για την διάνοιξη του αρχαίου λιμένα. Ο δε Αναστάσιος Ορλάνδος πιστοποίησε στα 1954 ότι η παλαιοχριστιανική βασιλική ανεγέρθηκε στην θέση ενός προγενέστερου αρχαιοελληνικού ναού του 4ου αιώνα π. Χ., Δωρικού ρυθμού και κτισμένου με πωρόλιθους, από τον οποίο ανακαλύφθηκαν ένας δόμος του υποστρώματος της πλακόστρωσης (στοράς) και αρχιτεκτονικά μέλη, όπως σφόνδυλοι κιόνων και κιονόκρανα. Έτσι λοιπόν, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού κατασκευάστηκε εδώ ένα μεγαλοπρεπές εκκλησιαστικό σύμπλεγμα, προκειμένου να καλυφθούν οι λατρευτικές ανάγκες των κατοίκων, αλλά και των περιηγητών που κατέπλεαν στο επίνειο της αρχαίας Σικυώνος ή έφθαναν από τις χερσαίες οδούς. Ωστόσο, λόγω του μνημειώδους μεγέθους της βασιλικής, δεν είναι απίθανο να υποθέσουμε ότι θεμελιώθηκε προς τιμήν ένος άγνωστου περιφερειακού Χριστιανού μάρτυρα ή Αγίου, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της γνωστότερης βασιλικής του Αγίου Λεωνίδη(2) στον αρχαίο λιμένα του Λεχαίου, που η οικοδόμηση της προσδιορίζεται μεταξύ των ετών 450 και 527 μ. Χ., δηλαδή περίπου στην ίδια χρονική περίοδο. Σύμφωνα με τις αποχρώσες ενδείξεις, το εκκλησιαστικό συγκρότημα στην Παναγίτσα του Κιάτου καταστράφηκε από πυρκαγιά, σε μία ασαφή χρονολογία και κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Κατόπιν ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως κοιμητήριο, όπως φανερώνεται από τους μεταγενέστερους ακτέριστους τάφους, που ανακαλύφθηκαν μετά τις αψιδωτές κόγχες του κυρίως ναού και του νότιου παρεκκλησίου, οι οποίοι έφεραν καλυπτήριες πλάκες με υπεράνω κυλινδρικό κάλυμμα από κονίαμα. Επίσης, και άλλοι τάφοι βρέθηκαν κατά το ανατολικό άκρο του βορείου κλίτους του κυρίως ναού, ενώ ανασκάφηκε ένα εκτεταμένο νεκροταφείο στα δυτικά του μνημείου.

Εικόνα 3: Άποψη του νότιου παρεκκλησίου, εντός του οποίου υπάρχουν διακοσμημένα ανάγλυφα αρχιτεκτονικά μέλη. Σε δεύτερο πλάνο διακρίνεται μέρος του κυρίως ναού με την ημικυκλική κόγχη του Ιερού Βήματος.

Όσον αφορά το αρχιτεκτονικό σχέδιο του κεντρικού οικοδομήματος, ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με νάρθηκα και τετράγωνο αίθριο στα δυτικά, έχοντας πλάτος 23,9 μέτρα και υπολογίσιμο συνολικό μήκος γύρω στα 71,5 μέτρα. Τα κλίτη διαχωρίζονταν από δύο εσωτερικές κιονοστοιχίες, που έβαιναν σε υπερυψωμένους στυλοβάτες. Σήμερα στο εσωτερικό υπάρχουν διασκορπισμένοι τουλάχιστον είκοσι μονολιθικοί κίονες, πολλοί από τους οποίους διασώζονται σχεδόν ακέραιοι, ενώ σε αρκετά σημεία εντοπίζονται ανάγλυφα κιονόκρανα και επίκρανα, ποικίλων καλλιτεχνικών ρυθμών, διακοσμημένα με φύλλα ακάνθης, σπείρες και σταυρούς, καθώς και άλλα μαρμάρινα δομικά μέλη. Η κύρια είσοδος διαμορφώνονταν ανάμεσα από δύο ανεξάρτητους κίονες στο μέσο της δυτικής πλευράς, που εδράζονταν σε κυκλικές βάσεις. Το μεσαίο κλίτος κατέληγε στο φράγμα του πρεσβυτερίου, όπως ονομάζεται το χαμηλό τέμπλο της παλαιοχριστιανικής εποχής και από πίσω του διαγράφονταν η ημικυκλική κόγχη του Ιερού Βήματος (πρεσβυτερίου), όπου σχηματίζονταν σύνθρονο με επισκοπικό θρόνο. Εντός αυτής της αψίδας βρέθηκαν ένα κενό εγκαίνιο (0,20 Χ 0,20 μέτρων) επενδυμένο με μάρμαρο, λείψανα από την πλάκα της Αγίας Τράπεζας και διάτρητα θωράκια από το τέμπλο. Ο δε κτιστός βαθμιδωτός άμβωνας βρίσκονταν παρά την βόρεια κιονοστοιχία και ήταν στραμμένος προς τον νότο, φέροντας εξωτερικά μαρμάρινη επένδυση. Πριν από το φράγμα του πρεσβυτερίου αποκαλύφθηκε ένα ορθογώνιο διαμέρισμα, το οποίο μάλλον ανήκε στον σολέα(3), κατά την εκτίμηση του Αναστάσιου Ορλάνδου. Το δάπεδο στο Ιερό Βήμα και στον σολέα επικαλύπτονταν από μία επίστρωση μωσαϊκού με εναλλασσόμενους ρόμβους, το οποίο διατηρείται ακόμα αποσπασματικά. Το κεντρικό κλίτος της βασιλικής ήταν πιθανότατα υπερυψωμένο και έφερε δίρριχτη ξύλινη στέγη, ενώ τα πλευρικά κλίτη σκεπάζονταν με μονόρριχτη και επικλινή ξύλινη οροφή.

Εικόνα 4: Η ημικυκλική κόγχη του Ιερού Βήματος (πρεσβυτερίου) και το έμπροσθεν διαμέρισμα του σολέα. Το δάπεδο τους ήταν στρωμένο με μωσαϊκό από εναλλασσόμενους ρόμβους, το οποίο διατηρείται αποσπασματικά.

Στην νοτιοανατολική πλευρά της βασιλικής είναι προσκολλημένο ένα παρεκκλήσιο, το οποίο φαίνεται πως είχε την λειτουργία του Διακονικού(4). Από την αρχαιολογική έρευνα διαπιστώθηκε ότι η ολόσωμη Αγία Τράπεζα του παρεκκλησίου είχε στο κέντρο της βάσεως της ένα τετράγωνο μαρμαρεπένδυτο οχετό, που προορίζονταν για να δέχεται τα ύδατα από την απόνιψη των χεριών των κληρικών. Αμέσως μετά προς τα δυτικά βρίσκεται το κτίριο του επιμήκους και πολυμερούς βαπτιστηρίου, διαθέτοντας αναμφίβολα αποδυτήριο και φωτιστήριο με κτιστή κολυμβήθρα. Απέναντι και επί του βορειοδυτικού σκέλους του κυρίως ναού έχουν ανακαλυφθεί και άλλα βοηθητικά προσκτίσματα, που η χρήση τους δεν είναι αποσαφηνισμένη. Ολόκληρο το εκκλησιαστικό κτιριακό συγκρότημα δείχνει μία κατασκευαστική αρτιότητα, με την τοιχοποιία των επιμέρους οικοδομημάτων να συνίσταται από αργολιθοδομή και ενδιάμεσες διαδοχικές ζώνες οπτόπλινθων, ενώ με τα προσκτίσματα το συνολικό πλάτος του ανέρχεται πάνω από τα 36 μέτρα.

Εικόνα 5: Άποψη τμήματος του επιμήκους βαπτιστηρίου της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, όπου κατά πάσα πιθανότητα υπήρχαν τα διαμερίσματα του αποδυτηρίου και του φωτιστηρίου με την κτιστή κολυμβήθρα.

Η εντυπωσιακή παλαιοχριστιανική βασιλική του Κιάτου (κάτω Σικυώνος) είναι ο μοναδικός αρχαιολογικός χώρος στην σύγχρονη πόλη και εντάσσεται στις σημαντικότερες βασιλικές, οι οποίες ανεγέρθηκαν στην Πελοπόννησο το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π. Χ., λόγω των μεγάλων διαστάσεων της, του γλυπτού διάκοσμου και των λοιπών αρχιτεκτονικών μελών που εξακολουθούν να διασώζονται επί τόπου. Δυστυχώς, το μνημείο έχει αφεθεί στην τύχη του και δεν έχει προβληθεί και αξιοποιηθεί όπως του αρμόζει, έτσι ώστε να αποτελέσει ένα κόσμημα για την ευρύτερη περιοχή και πόλο έλξης επισκεπτών. Κατά την γνώμη του γράφοντος, επιβάλλεται μία συνεργασία του Δήμου Σικυωνιών με την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας για την συντήρηση και προβολή του εκκλησιαστικού συμπλέγματος, προτείνοντας σε πρώτη φάση τον καθαρισμό και αποψίλωση του εσωτερικού του, την τοποθέτηση εμφανών κατευθυντήριων πινακίδων επί των κεντρικών οδών του Κιάτου, αλλά και υποτυπωδών πληροφοριακών πινακίδων για την ταυτότητα και την αρχιτεκτονική διαμόρφωση του στην είσοδο και εντός του αρχαιολογικού χώρου. Θα μπορούσε ακόμα και η έναρξη των ετήσιων εκδηλώσεων για τα Σικυώνια κάθε καλοκαίρι να δίνεται σε αυτήν την τοποθεσία, με την διεξαγωγή μίας πολιτιστικής δραστηριότητας, όπως μίας συναυλίας κλασικής μουσικής ή ένος θεατρικού δρώμενου. Μακροπρόθεσμα εκτιμάται ότι είναι εφικτή μία αισθητική ανάπλαση της εμβληματικής βασιλικής με την αναστήλωση των κιονοστοιχιών, που θα τόνιζε την διάσταση του ύψους και θα φανέρωνε την μεγαλοπρεπή αύρα της, καθιστώντας την εμβληματική για την τοπική κοινωνία. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να διαφυλαχτούν τα περίτεχνα ανάγλυφα κιονόκρανα και επίκρανα, τα οποία θα μπορούσαν να περισυλλέγουν και να εκτεθούν εντός κατάλληλων προθηκών, είτε σε κάποια διαθέσιμη αίθουσα του Δημαρχείου, είτε εντός της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, καθώς είναι πάντοτε ανοιχτό το ενδεχόμενο αρχαιοκαπηλίας. Ας ελπίσουμε ότι θα ευαισθητοποιηθούν οι δημόσιοι φορείς και να προβούν στις απαιτούμενες ενέργειες, προκειμένου το σπουδαιότατο πρωτοχριστιανικό μνημείο να αναδειχθεί μέσα από την απαξίωση και την μάλλον θλιβερή εικόνα που παρουσιάζει σήμερα.

Εικόνα 6: Δορυφορική αποτύπωση της παλαιοχριστιανικής βασιλικής Κιάτου (κάτω Σικυώνος). 1: Ημικυκλική κόγχη του Ιερού Βήματος. 2: Σολέας. 3: Κτιστός άμβωνας. 4: Κεντρικό κλίτος. 5: Νότιο κλίτος. 6: Βόρειο κλίτος. 7: Νότιο παρεκκλήσιο (Διακονικό). 8: Βαπτιστήριο. 9: Κεντρική είσοδος στον κυρίως ναό. 10: Νάρθηκας. 11: Αίθριο. 12: Προσκτίσματα. 13: Μεταγενέστερο δυτικό κοιμητήριο.

Κείμενο – Φωτογραφίες:

Γεώργιος Λόης
Συνταγματάρχης (ΤΘ) ε. α.
Γεώργιος Λόης/Facebook.com
e-mail: georgioslois1969@gmail.com
28 Ιουνίου 2016

Επεξηγηματικές Σημειώσεις

1. Ο σημερινός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου θεμελιώθηκε στις 23 Ιουνίου 1974 και εγκαινιάστηκε στις 30 Μαρτίου 1986, ενώ η τοπική ενορία είχε συσταθεί από το 1964. Στον λοφίσκο προϋπήρχε μία εκκλησία της Παναγίας ή Παναγίτσας, που ήταν κτίσμα του 1850.

2. Ο Άγιος Λεωνίδης κατάγονταν από την περιοχή της Τροιζήνας και μαρτύρησε στην Κόρινθο περί το 250 μ. Χ., μαζί με τις επτά γυναίκες συνοδούς του, επί διοικήσεως του Ρωμαίου ανθύπατου Βενούστου.

3. Ο σολέας είναι ο χώρος μεταξύ του άμβωνα και του τέμπλου, που περιλαμβάνει τους δύο χορούς των ψαλτών και βρίσκεται σε ελαφρώς υψηλότερο επίπεδο από τον κυρίως ναό. Χρησιμοποιείται ως βήμα για τους αναγνώστες και από τους ιερείς για την τέλεση ορισμένων μυστηρίων έξω από το Ιερό Βήμα, όπως και για την μετάδοση της Θείας Κοινωνίας στους πιστούς.

4. Στους παλαιοχριστιανικούς μεγάλους ναούς το Διακονικό ήταν μία ιδιαίτερη αίθουσα ή και ενίοτε ξεχωριστό κτίριο, όπου φυλάσσονταν τα διάφορα ιερά σκεύη, τα άμφια, το Ευαγγέλιο, θρησκευτικά βιβλία και άλλα κειμήλια, τα οποία επιτηρούνταν από τους διακόνους.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία – Πηγές Διαδικτύου

1. «Έκθεσις περί του έργου της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας κατά το έτος 1954», (σελίδες 20 – 21), Αναστάσιος Ορλάνδος, Institutional Repository, Library & Information Centre, University of Thessaly.

2. «Συμπληρωματική έρευνα εις την βασιλική της Σικυώνος», Αναστάσιος Ορλάνδος, Αρχείον Βυζαντινών Μνημείων, τ. 11 (σελίδες 148 – 176), 1969.

3. «Η βασιλική της κάτω Σικυώνος», Αναστάσιος Ορλάνδος, Αρχείον Κορινθιακών Μελετών, τόμος 1 (σελίδες 46 – 55), Ένωσις των εν Αθήναις Κορινθίων, 1971.

4. odysseus.culture.gr/Παλαιοχριστιανική Βασιλική Κάτω Σικυώνος.

5. www.archetai.gr/Σικυών.


Επιπλέον Φωτογραφικό Υλικό

Εικόνα 7: Άποψη της κεντρικής εισόδου στον κυρίως ναό του κτιριακού συγκροτήματος της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Κιάτου. Διακρίνονται οι πεσμένοι μαρμάρινοι κίονες με τις κυκλικές βάσεις τους, οι οποίοι πλαισίωναν την θύρα.

Εικόνα 8: Παλαιοχριστιανικό κιονόκρανο με επίθημα Ιωνικού ρυθμού που φέρει ανάγλυφο σταυρό και φύλλα ακάνθης.

Εικόνα 9: Άποψη από τα κλίτη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Κιάτου. Διακρίνονται οι υπερυψωμένοι στυλοβάτες και οι διασκορπισμένοι μαρμάρινοι κίονες των δύο εσωτερικών κιονοστοιχιών.

Εικόνα 10: Μαρμάρινα επίκρανα. Το ένα από αυτά φέρει στο πλευρικό τμήμα ανάγλυφο σταυρό.

Εικόνα 11: Άποψη του νότιου παρεκκλησίου (Διακονικό). Στο εσωτερικό του υπάρχουν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και ανάγλυφα κιονόκρανα. Προς τα δυτικά του βρίσκεται το κτίριο του βαπτιστηρίου.

Εικόνα 12: Παλαιοχριστιανικό κιονόκρανο, Ιωνικού ρυθμού, που φέρει ανάγλυφες σπείρες και φύλλα ακάνθης.

Εικόνα 13: Άποψη των βορειοδυτικών προσκτισμάτων της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Κιάτου. Η χρήση τους δεν έχει αποσαφηνιστεί επακριβώς.

Εικόνα 14: Λίθινος λουτήρας περί τον χώρο των βόρειων προσκτισμάτων.

Δημοσίευση: Ιουνίου 28, 2016