Αρχαίοι Έλληνες, οι τολμηροί πρόδρομοι της μονοθεΐας…

Το μεγαλείο του αρχαίας ελληνικής διανόησης στη φιλοσοφική, πολιτική και ηθική της έκφανση δεν αναδύεται μέσα από ομοιογένεια και ενιαία μορφή. Αντίθετα, μας αποκαλύπτεται με την αντιφατικότητά της, την εκδήλωση και εναλλαγή διαφορετικών -διαμετρικά πολλές φορές- ρευμάτων, που αλληλο-αντιμάχονται και μέσα από την αποδοχή και την άρνηση, τη θέση και την αντίθεση, σταλάζουν στη σύνθεση, με αντικειμενικό σκοπό την κατάκτηση του ιδεώδους και του αληθινού.

Γράφει ο Βασίλης Κουδούνης

Αυτόνομη και συστηματική θεολογική σκέψη, βέβαια, δεν υπήρχε, αλλά εξελισσόταν παράλληλα και εντός της φιλοσοφίας. Στον Χριστιανισμό η θεολογία συνίσταται στη χρήση της φιλοσοφικής μεθόδου, προκειμένου το περιεχόμενο της θείας αποκάλυψης να διατυπωθεί με όρους που είναι αποδεκτοί από την ανθρώπινη διάνοια. Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ θεολογίας και φιλοσοφίας έγκειται στο ότι η χρήση της φιλοσοφικής μεθόδου στη θεολογία αποβλέπει a priori στην επίτευξη μιας σύγκλισης της θεωρητικής αλήθειας με τη θεία αποκάλυψη, ενώ στη φιλοσοφία καμία αποκάλυψη δε χειραγωγεί και δε δεσμεύει την έκβαση της θεωρητικής αναζήτησης.

Στις επόμενες ενότητες αδρομερώς, θα καταθέσω ψήγματα μονοθεϊστικών αντιλήψεων που εντοπίζονται μέσα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη και μπορούν να χαρακτηρισθούν ως σηματοδότες και βηματοδότες της σαφούς και πολυκύμαντης πορείας από την πολυθεΐα στον μονοθεϊσμό και τελικά στην ιστορική συνύφανση Χριστιανισμού και Ελληνισμού.

Πολύ πριν από τον Όμηρο, που ουσιαστικά μας εισάγει με τα θαυμάσια επικά του ποιήματα στο δωδεκάθεο, τα οποία αποτελούν και μία θριαμβευτική καταξίωση του έντονου διαλόγου θεού και ανθρώπου, εντοπίζουμε σπέρματα μονοθεϊστικών απόψεων.

Πιο συγκεκριμένα, ακόμη και στα πλαίσια των ορφικών ύμνων, της αρχαιότερης δηλαδή ελληνικής θρησκευτικής έκφρασης με το πλήθος των ποικιλώνυμων θεοτήτων, διαχέεται κάποια ιδέα, ότι ένας είναι ο Θεός, του οποίου τα πολλά, διαφορετικά και αντιφατικά ονόματα δεν αντιστοιχούν σε αυθυπόστατες, ξεχωριστές θεότητες, αλλά μας αποκαλύπτουν διάφορες ενέργειες και λειτουργίες του μέσα στον κόσμο. Είναι χαρακτηριστικοί οι στίχοι: «εις (ένας) Ζευς, εις Άϊδης, εις Ήλιος, εις Διόνυσος, εις Θεός εν πάντεσι. Τι σοι, δίχα ταύτα αγορεύω;».

Έπειτα, στο πλαίσιο της αρχαϊκής εποχής, βλέπουμε τον Αναξίμανδρο στο φιλοσοφικό του ποίημα, το οποίο επιγράφεται «περί φύσεως», απορρίπτοντας το πολυπρόσωπο θείο, να διακηρύσσει την ύπαρξη μιας Γενικής Κοσμολογικής Αρχής, άπειρης, ανώλεθρης, αθάνατης, γενεσιουργού των πάντων και κυβερνώσης τα πάντα.

Αλλά αυτός που εντυπωσιάζει με τον τολμηρό, ρηξικέλευθο θα έλεγα, θεολογικό του στοχασμό, κατά τον τελευταίο αιώνα της αρχαϊκής εποχής είναι ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος. Ο Έλληνας φιλόσοφος και ιδρυτής της Ελεατικής Σχολής υπήρξε ο πρώτος θεωρητικός μονοθεϊστής και από τους πρωτοπόρους του «Ελληνικού Διαφωτισμού». Αντιστρατεύτηκε με παρρησία την άποψη του Ομήρου και του Ησιόδου, οι οποίοι εκφράζανε τη λαϊκή πίστη στην ανθρωπόμορφη πολυθεΐα, επισημαίνοντας ότι οι άνθρωποι αποδίδουν στους θεούς όσα οι ίδιοι χαρακτηρίζουν «ψόγο», δηλαδή «κλέπτειν, μοιχεύειν τε και αλλήλους απατεύειν».

Μάλιστα τους απεικονίζουν με εντελώς σχετικά γνωρίσματα, δηλαδή οι Αιθίοπες τους παρασταίνουν μαύρους και οι Θράκες ξανθούς. Επισημαίνει, ότι «…αν είχαν τα βόδια και τα άλογα και τα λιοντάρια χέρια, όπως οι άνθρωποι, αν μπορούσαν να ζωγραφίσουν όπως αυτοί και να δημιουργήσουν έργα τέχνης, τότε επίσης θα ζωγράφιζαν την εικόνα των θεών τα άλογα όπως τα άλογα, τα βόδια όπως τα βόδια και ανάλογα με την εξωτερική τους εμφάνιση θα απέδιδαν τη σωματική μορφή των θεών τους».

Ο Κολοφώνιος φιλόσοφος, όμως, θα αντιπαραθέσει την ιδέα ενός και μοναδικού Θεού χωρίς ανθρώπινα γνωρίσματα και πάθη. Μας προβάλλει έναν Θεό τέλειο, ασώματο και αΐδιο, ακίνητο, που ολάκερος σκέπτεται, βλέπει και ακούει και με την πνευματική του ενέργεια (νόου φρενί), δηλαδή με το σύνολο της ακατάληπτης από τον άνθρωπο ουσίας του, κυβερνά και ενεργεί στο σύμπαν. «Ούλος ορά ούλος δε νοεί, ούλος δε τε ακούει».

Ο Αριστοτέλης θα γράψει για τον Ξενοφάνη ότι «πρώτος τούτων (των φιλοσόφων)ενίσας... εις τον όλον ουρανόν αποβλέψας το εν είναι φησί το θεόν» («Μετά τα φυσικά» 986, β’ 18). Για τον πρωτοπόρο αυτόν φιλόσοφο ενδιαφέρουσα είναι και η εισήγηση του Ziegler «Ξενοφάνης, ο επαναστάτης του πνεύματος» στην επετηρίδα της Φ.Σ. του ΑΠΘ. (19) έκδ. 1965.

Ο μαθητής του Ξενοφάνη Παρμενίδης αποδέχεται το υπέρτατο Ον –Παν ως θεία ουσία μία, μοναδική, άναρχη, ανώλεθρη, αμετάβλητη και τα διάφορα άλλα όντα τα εκλαμβάνει ως εκδηλώσεις αυτής της ουσίας. Πολλές πληροφορίες για τον Ελεάτη φιλόσοφο μας προσφέρει ο πλατωνικός διάλογος «Παρμενίδης».

Συνεχίζοντας τη σταχυολόγηση μονοθεϊστικών αντιλήψεων από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τον Ηράκλειτο, τον Εμπεδοκλή τον Ακραγαντίνο και τον ρασιοναλιστή Πρόδικο.

Ο Ηράκλειτος, φιλόσοφος της αρχαϊκής εποχής, στα αποσπάσματα του έργου του «Περί φύσεως», τα οποία «φιλοξενούνται» σε μεταγενέστερους συγγραφείς, ελέγχει ευθέως τον ανθρωπομορφισμό του θείου, προβάλλοντας την ενιαία ουσία του κόσμου και τον Λόγο ως μία υπέρτατη Αρχή του παντός, από την οποία πηγάζει το ανθρώπινο Δίκαιο. «Τρέφονται γαρ πάντες οι ανθρώπειοι νόμοι υπό ενός, του θείου… νόμοις και βουλή πείθεσθαι ενός».

Υιοθετώντας ως Αρχή των πάντων τον Λόγο, μας παραπέμπει στον εναρκτήριο στίχο τού κατά Ιωάννην Ευαγγελίου: «Εν αρχή ην ο Λόγος και ο Λόγος ην προς τον Θεόν και Θεός ην ο Λόγος». Διακηρύσσει ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι απέναντι στον Λόγο και αναδεικνύει την Αρχή αυτή σε πηγή της ανθρώπινης ελευθερίας.

Ο Εμπεδοκλής, στην ανατολή της κλασικής εποχής, στα διασωθέντα αποσπάσματα από το «περί φύσεως» και τους «Καθαρμούς», τονίζει την ύπαρξη μιας παγκόσμιας ρυθμιστικής Γενικής Αρχής, ενός Νόμου, που αποτελεί εκδήλωση πρόνοιας του υπέρτατου, απρόσιτου και αοράτου όντος. Ως εκ τούτου, ερμηνεύει και τη μοίρα του ανθρώπου, εντάσσοντας τη γένεση του είδους του στη γενικότερη δημιουργία και ανάγοντας τη ζωή στο Ον.

Επιπρόσθετα, υποστηρίζει ότι στο λυκαυγές της ανθρώπινης Ιστορίας, η κοινωνία ήταν αγνή και άδολη, πραγματικά ευτυχισμένη. Προϊόντος, όμως, του χρόνου επήλθε ο εκπεσμός από εκείνη την αδιάφθορη, αρχέγονη κατάσταση, με αποτέλεσμα η εμπειρικά γνωστή ανθρώπινη συμβίωση με τους όρους και τις προϋποθέσεις που τη διέπουν να γνωρίσει την ηθική αλλοίωση και την αλλοτρίωση.

Αισιοδοξεί, παρά ταύτα, ότι με τους «καθαρμούς» ο άνθρωπος μπορεί να εξαγνιστεί και να επανέλθει στην αρχική, μακάρια κατάσταση. Η φιλοσοφική αυτή προσέγγιση της ανθρώπινης ιστορικής πορείας μάς θυμίζει εύκολα τη διάκριση του προπτωτικού από τον μεταπτωτικό άνθρωπο και τη μετάνοια ως μέσο ψυχικής σωτηρίας και τελικά θεώσεως στo πλαίσιο της Βιβλικής διδασκαλίας.

Ο Πρόδικος στη ρασιοναλιστική ερμηνεία της κρατούσης λαϊκής θρησκείας διακήρυξε ότι οι παραστάσεις των θεών, η λατρεία και τα μυστήρια συνδέονται με τη γεωργία και τις άλλες τέχνες. Οι άνθρωποι προσωποποίησαν και θεοποίησαν αυτούς που επινόησαν τη γεωργία, τη μεταλλουργία κ.λπ. Ακόμη και σε φυσικά φαινόμενα(αέρας, φως, κεραυνός κλπ) προσέδωσαν θεϊκή υπόσταση. Τελικά προέκυψαν η Δήμητρα, ο Διόνυσος, ο Ήφαιστος, ο Απόλλωνας, ο Αίολος κ α. Ουσιαστικά, τόνισε, έχουμε συγκαλυμμένη αθεΐα.

Το αποφασιστικό βήμα, όμως, στη μετατόπιση του κέντρου βάρους του Ελληνισμού από την πολυθεΐα στον μονοθεϊσμό πραγματοποιείται από τον Σωκράτη, που θανατώθηκε, επειδή ουσιαστικά και με συνέπεια, εντιμότητα και παρρησία, αμφισβήτησε το κοινωνικό και θρησκευτικό κατεστημένο της πόλης του, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη.

Είναι πασίγνωστη η πίστη του Σωκράτη και του Πλάτωνα σε μία Νοερά Αρχή, που κυβερνά και καθοδηγεί τον άνθρωπο, παραμένοντας ύψιστο Ον πνευματικής υπόστασης. Ο Αριστοτέλης εξάλλου στο «Μετά τα Φυσικά» του χαρακτηρίζει τον Θεό αιώνιο, άυλο, πνεύμα καθαρό που κυβερνά τα πάντα. «Λέγουμε πράγματι ότι ο Θεός είναι ζωντανό, αΐδιο Ον, ώστε η ζωή και Αιών συνεχής και αΐδιος υπάρχει στον Θεό, διότι αυτά είναι ο Θεός» (”ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ”, 1073Α).

Πριν ολοκληρώσω τη δειγματοληπτική αυτή παρουσίαση τολμηρών προδρόμων της μονοθεΐας, αξίζει να μνημονεύσω πώς παρουσιάζει στην Πολιτεία (Β 361C,D,E) ο Πλάτων τη μεταχείριση του δικαίου, αφού συνιστά ένα σημείο, που θεωρήθηκε ως προφητεία του Χριστού από τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα κι άλλους χριστιανούς Πατέρες οι οποίοι εποικοδομητικά μελέτησαν την αρχαία ελληνική Γραμματεία.

Γράφει συγκεκριμένα: «…δηλαδή, ενώ δεν έχει κάμει καμία αδικία(ο δίκαιος) να έχει αποκτήσει τη φήμη ότι είναι ο μεγαλύτερος άδικος, για να περάσει η δικαιοσύνη του από μεγάλες δοκιμασίες και να δείξει ότι δεν λυγίζει από τη συκοφαντία και τα αποτελέσματά της, αλλά να μείνει αμετάβλητος μέχρι να πεθάνει, έχοντας τη φήμη ότι σ’ όλη του τη ζωή ήταν άδικος, ενώ πραγματικά ήταν δίκαιος, ώστε άμα φτάσουν και οι δύο στο τέρμα, ο ένας της δικαιοσύνης και ο άλλος της αδικίας, τότε να κριθούν ποιος από τους δύο τους ήταν ο πιο ευτυχισμένος… Θα ειπούν λοιπόν αυτά εδώ: ότι ο δίκαιος, όντας τέτοιος που είπα, θα μαστιγωθεί, θα βασανισθεί, θα φυλακισθεί, θα τον τυφλώσουν με τη φωτιά και στο τέλος, αφού πάθει όλα τα δεινά, θα σταυρωθεί ανάποδα και θα μάθει ότι πρέπει να θέλει όχι να είναι αλλά να φαίνεται δίκαιος…».

Εν κατακλείδι, η αρχαία ελληνική διανόηση, με φιλοσόφους στην πρώτη γραμμή, ΔΕΝ εγκλωβιζόταν σε δόγματα και μερικές αλήθειες. Κατέτεινε αγωνιστικά και όχι εγωιστικά στη βαθιά προοπτική, στην ολοκληρωμένη αλήθεια και την προσδοκούσε ως σωτηριολογικό μέσο, αυτοδύναμο και ανεξάρτητο.

Μεγάλες πνευματικές μορφές αμφισβήτησαν την κυρίαρχη λαϊκή θρησκεία, διακηρύσσοντας με τον θαρραλέο και πρωτοποριακό λόγο τους την ανεπάρκεια της πολυθεΐας. Μία στάση τολμηρή, η οποία προλείανε τον δρόμο προς τον μονοθεϊσμό του «Αγνώστου Θεού» και θεμελίωσε έτσι την πολύπτυχη και πολυκύμαντη διασύνδεση του Ελληνισμού με τον Χριστιανισμό.

* Ο κ. Βασίλειος Κουδούνης είναι Ιστορικός- Φιλόλογος, MEd.
Πηγή Defence-Point

Δημοσίευση: Ιουνίου 14, 2017